Między Wolnością wyboru a przymusem dobra – recenzja książki „Mechaniczna pomarańcza” Anthony Burgess

Czy istnieje zło absolutne, czy tylko wolny wybór, który do niego prowadzi? A jeśli istnieje, czy można je wykorzenić, nie niszcząc przy tym samej istoty człowieczeństwa? Te pytania, niczym mechanizmy nakręconej pomarańczy, obracają się bezustannie w umyśle czytelnika, długo po tym, jak ostatnia strona książki Anthony’ego Burgessa zostanie przewrócona. „Mechaniczna Pomarańcza” to nie tylko powieść – to eksperyment myślowy, brutalne studium wolnej woli i moralności, ubrane w język tak specyficzny i hipnotyzujący, że sama lektura staje się przeżyciem na granicy dyskomfortu i fascynacji. Zapraszam do świata Alexa i jego „drugów”, świata nadsattu i ultrakprzemocy, który, mimo że osadzony w futurystycznej, dystopijnej Anglii, boleśnie rezonuje z najgłębszymi lękami i dylematami współczesnego społeczeństwa. Przygotujcie się na podróż, która zmusi Was do zakwestionowania granic dobra i zła, wolności i kontroli, a przede wszystkim – do spojrzenia w lustro własnych przekonań.

Anthony Burgess stworzył świat, w którym młodzi ludzie, pozbawieni perspektyw i wartości, uciekają się do skrajnej przemocy, by wypełnić pustkę egzystencjalną.  Główny bohater, Alex DeLarge, jest archetypem młodocianego przestępcy – inteligentny, charyzmatyczny, a jednocześnie pozbawiony empatii, delektujący się okrucieństwem. Jego dni wypełnia „nadsat”, czyli późnowieczorne wypady z „drugami” (druhami), podczas których dopuszczają się aktów ultraprzemocy: pobić, gwałtów, włamań, a nawet morderstwa. Te sceny, opisane z zimną precyzją, szokują i obrzydzają, ale jednocześnie są niezbędne do zrozumienia moralnego dylematu, który Anthony Burgess stawia przed czytelnikiem.

Kluczowym elementem, który odróżnia „Mechaniczną Pomarańczę” od innych dystopii, jest język. Anthony Burgess stworzył nadsat – swoisty slang, będący mieszanką rosyjskich słów, rymowanego slangu cockney i autorskich neologizmów. Na początku lektury ten język może być wyzwaniem, wymaga przyzwyczajenia i odkodowania. Jednak po pewnym czasie staje się on integralną częścią doświadczenia, nadając powieści niepowtarzalny rytm i atmosferę. Nadsat nie tylko oddaje charakterystyczny sposób myślenia bohaterów, ale również pełni funkcję dystansowania się od brutalności. Przez użycie egzotycznych terminów, Anthony Burgess zmusza czytelnika do aktywnego uczestnictwa w procesie interpretacji, czyniąc go niejako współwinnego, bądź współuczestnika, tej językowej gry. To sprawia, że przemoc staje się jeszcze bardziej niepokojąca, ponieważ jest opisana językiem, który, mimo swojej obcości, nabiera dziwnego, pociągającego uroku.

Prawdziwa intryga powieści zaczyna się w momencie, gdy Alex zostaje złapany i osadzony w więzieniu. Tam staje się obiektem eksperymentu Ludovico – kontrowersyjnej terapii behawioralnej, mającej na celu wyleczenie go z antyspołecznych zachowań. Alex jest poddawany przymusowym seansom, podczas których, przy zastosowaniu środków farmakologicznych i mechanicznych ograniczeń, zmuszany jest do oglądania brutalnych filmów. Celem jest wywołanie w nim odruchu wymiotnego i ogólnego obrzydzenia na samą myśl o przemocy. Terapia „odnosi sukces”: Alex nie jest już w stanie dopuścić się aktu przemocy, ani nawet odczuwać agresji, ponieważ każda taka myśl wywołuje w nim fizyczny ból i nudności. To właśnie w tym momencie Anthony Burgess stawia najtrudniejsze pytania. Czy odebranie człowiekowi możliwości wyboru, nawet jeśli wybiera on zło, jest słuszne? Czy zmuszenie kogoś do bycia „dobrym” czyni go rzeczywiście dobrym? Alex, pozbawiony wolności wyboru, staje się „mechaniczną pomarańczą” – istotą o pięknym, naturalnym wyglądzie (pomarańcza), ale zmechanizowaną w swoim wnętrzu, pozbawioną autonomii. Anthony Burgess jasno pokazuje, że dobro, które nie jest wynikiem świadomego wyboru, nie jest prawdziwym dobrem. Jest jedynie reakcją, programowaniem. To studium moralne, które zmusza do refleksji nad naturą wolności, determinizmu i odpowiedzialności. Autor nie daje prostych odpowiedzi, zamiast tego zmusza czytelnika do zmierzenia się z własnymi definicjami moralności.

„Mechaniczna Pomarańcza” to również ostra krytyka społeczeństwa i jego instytucji. Anthony Burgess uderza w system więziennictwa, który nie tyle resocjalizuje, co tworzy jeszcze większych potworów. Krytykuje również polityków, którzy w pogoni za popularnością i szybkim rozwiązaniem problemów społecznych, uciekają się do drastycznych i dehumanizujących metod. Eksperyment Ludovico jest przykładem takiego rozwiązania – szybkiego, skutecznego, ale całkowicie ignorującego złożoność ludzkiej psychiki i etyki. Książka pokazuje, jak łatwo państwo może przekroczyć granice, by „chronić” swoich obywateli, jednocześnie pozbawiając ich podstawowych praw i wolności. Powieść jest również komentarzem do problemu wolności w kontekście odpowiedzialności. Alex, mimo swojej brutalności, na początku posiadał wolność wyboru. System, próbując go „naprawić”, odebrał mu tę wolność, czyniąc go bezbronnym i podatnym na wykorzystanie. Anthony Burgess sugeruje, że prawdziwa wolność, choć niesie ze sobą ryzyko złych wyborów, jest fundamentalną wartością, bez której człowiek przestaje być człowiekiem. Jest to trudna do przełknięcia prawda, zwłaszcza w obliczu tak odrażających czynów, jakich dopuszcza się Alex.

„Mechaniczna Pomarańcza” od momentu publikacji w 1962 roku budziła ogromne kontrowersje. Jej brutalność, pesymistyczna wizja przyszłości i filozoficzne dylematy sprawiły, że stała się przedmiotem gorących debat. Jednak to właśnie te aspekty uczyniły ją jedną z najważniejszych i najbardziej wpływowych powieści XX wieku. Ogromny wpływ na popularność książki miała również adaptacja filmowa Stanleya Kubricka z 1971 roku. Film, mimo że wizualnie oszałamiający i wierny duchowi oryginału, jeszcze bardziej wzmocnił kontrowersje wokół dzieła. Alex, jego charakterystyczny strój i sceny przemocy wryły się w popkulturę, stając się ikonami. Warto jednak pamiętać, że książka Anthony Burgess oferuje głębsze, bardziej niuansowe spojrzenie na postać Alexa i jego przemianę. Mimo upływu lat, „Mechaniczna Pomarańcza” pozostaje niezwykle aktualna. W dobie rosnącej przestępczości młodocianych, debat na temat resocjalizacji i granic wolności, pytania stawiane przez Anthony Burgess rezonują z jeszcze większą siłą. Powieść zmusza do refleksji nad tym, jak społeczeństwo radzi sobie z jednostkami odbiegającymi od normy, czy szuka prawdziwych rozwiązań, czy tylko szybkich i powierzchownych. Jest to dzieło, które prowokuje do myślenia, wzbudza emocje i zmusza do rewizji własnych poglądów na temat natury dobra, zła i ludzkiej kondycji.

„Mechaniczna Pomarańcza” to lektura wymagająca, ale niezwykle satysfakcjonująca. To nie jest powieść do szybkiego przeczytania przed snem. To doświadczenie, które wżera się w pamięć, zmuszając do głębokich przemyśleń na temat wolności, moralności i roli społeczeństwa w kształtowaniu jednostki. Język nadsat, choć początkowo trudny, szybko staje się kluczem do zrozumienia wewnętrznego świata Alexa i dodaje powieści unikalnego smaku. Brutalność scen, choć szokująca, jest funkcjonalna i służy celom filozoficznym, a nie jest celem samym w sobie. To studium natury ludzkiej, jej ciemnych stron i paradoksów. Anthony Burgess, z  precyzją, dekonstruuje pojęcie dobra i zła, pokazując, że prawdziwa moralność rodzi się z wyboru, a nie z przymusu. Jeżeli szukacie książki, która poruszy Was do głębi, zmusi do myślenia i pozostawi z pytaniami, na które nie ma łatwych odpowiedzi, „Mechaniczna Pomarańcza” jest pozycją obowiązkową. To arcydzieło literatury dystopijnej, które, pomimo swojego wieku, wciąż brzmi alarmująco i prowokująco.

O książce:

Tytuł: Mechaniczna pomarańcza
Tytuł oryginalny: A Clockwork Orange
Autor: Anthony Burgess
Wydawnictwo: Vis-á-Vis/Etiuda
Liczba stron: 528
Tłumaczenie: Robert Stiller
Data premiery: 2024-09-20
Gatunek: Fantastyka

„Mechaniczna pomarańcza” oraz inne książki z kategorii literatura piękna znajdziecie w księgarni Tantis.pl.

Za książkę dziękuje księgarni: